Bir dinyayê ve bir taybetî jî li welatên çağdaş ve demokratik taraf zêdetir zimanan peyivîn tişteki pir sıradan e. Welê tê gotin ku li cihanê ji deh kesan 6-7’lik skorla yan tarafı zêdetir zimanan dipeyivin.
Bir swêdê ji sedî 96,6ê swêdiyên di navbera 25 û 64 salî, her kêm bi du zimanan dipeyivin var. Deri ji sedî 3,4 deri ve zimaneki dipeyivin. Li Swêdê ji sedî 45,9ê swêdiyan bi zimanekî biyanî, ji sedî 31,7 bi zimanên biyanî û ji sedî 19 jî herî kêm bi sê zimanên biyanî dipeyivin.(1)
Ji aliyê duzimanî yan pirzimanî bûyinê de kêmzêde rewşa hemû welatên pêşketî û demokratîk wekî ya Swêdê ye.
Welatên pêşketî û rejimên demokratik, ziman, dînû kültürel cuda yên li welatên xwe wekî tehdit nabînin, berovajiya vê yekê, ew van cudahiyan ji bo mirovahiyê û civakên xwe wekî dewlemendiyekê dihes ibîn. Wan housing cudahiyên ku li welatên wan hene, qebul kirine. Û mafên zimanên cuda, dînên cuda, nasnemeyên cuda bi qanûnan garantî kirine.
İyi bir konut sahibi olmak ve demokrat bir yapıya sahip olmak için, iyi bir ziman ve kültüre sahip olmak için iyi bir başlangıç yapın. Loma jî ew welatên demokratîk ji bo ku biyaniyên li welatê wan dijîn, ziman û kültürel
Wekî nimûne:
2020 yılında İsveç’te 186 hezar 538 xwendekar bi qasî 150 zimanên cuda bi dersa zikmakî perwerde dîtin. Nuha jî 6 hezar 200 mamosteyên zimanê zikmakî li dibistanên li Swêdê kar tesisi.(2)
Yani keç yan lawekî kürd ku li Swêdê dijî, bi zimanê kurdî, swêdî û herî hindik bi yek yan du zimanên biyanî yên din dizane. Mesken jî fenomeneka pir xwezayî ye ku xort û keçên ciwan yên li welatên pêşketî û demokratîk dijîn, herî hindik bi 3-4 zimanan tasarımı.
Lê hezar car heyf e ku Şansê keç û lawên kurd ku li ser axa xwe dijîn bi qasî keç û lawên kurd yên li Swêdê side li welatekî Ewropayê dijîn tuneye ku ew hem zimanê xwe yê zikmakî û hem jî du-sê ziman ên biyanî fêr bibin .
Ji ber ku dewleta kurdan tuneye, piraniya kurdan di nav sinorên fermî yên dewletên cuda de jîn. Piraniya kurdan di nav sinorên dewlata Dijîn Türkiye, İran, Suriye ve Irakê’de. Bu durumda istatistikler aşağıdaki gibidir:
İSTATİSTİK
Îstatîstîka ku Dibistana Ziman Education First sala 2018an weşandiye, di nav 88 welatan de kijan welat zêdetir îngîlîzî dizane hatiye çıkıyor. İstatistik listesi: Türkiye 73 yaşında, İran 66 yaşında, Suriye 76 yaşında, Irak 87 yaşında. (2)
Weke ku di mînakên li jor de jî tê dîtin, residence welatên totalîter, nedemokratîk zêde girîngiyê nadin ku hemwelatiyên wan zimanên biyanî hîn bibin. Sedema ve her mezin, konut dewletên ha zimanên cuda, olên (dînên) cuda yên di welatên wan de hene ji bo hebûna dewletên xwe wekî tehdîdekê base. A taybetî jî Türkiye. Tirkiye hebûna zimanê xwe, çanda xwe, dînê xwe li ser winda kirina ziman, çand û dînên cuda yên li Tirkiyê ava kiriye. Bunu yaparken de hareket halindeyiz ve aynı sayfadayız. Ka em hinekî jî binêrin welatên pêşketî çim girîngiyê didin bi duzimanî yan pir zimanî bûyinê.
Feyde û awantajên duzimanî bûyinê:
PSİKOLOJİKTE Jİ ALİYE
Lêkolînên dawî arazi tesisi ku mejiyê mirovên duzimanî konaklama üssü. Bu yapılacak en iyi ve en iyi şeydir. Bu durumda demans ve alzheimer hastalığını etkileyen nörolojik bir hastalık söz konusudur. Mêjiyê kesên duzimanî bihêztir dixebite. Kesên duzimanî zêdetir berhemdar in. Kesên duzimanî yan pirzimanî, controlkirina baldariyê, konsantrasyonê kafa. Pirsgirêkan, probleman zûtir Torunlarını dikin. Kesên duzimanî zêdetir in. Yani tenduriya derûniya kesê bi duzimanan dizane ji yê/a yekzimanî dizane xurtir û saxlemtir e.(3)
JI ALIYÊ DANÛSTANDINA BI CIVAKÎ RE
Wekî dibêjin: ”Zimanekû mirovek, du zimanû du mirov”. Bir rastî jî kesê/a du zimanan yan pir zimanan dizanın bir civatê re hêsantir tekiliyê datînin. Ji ber ku çiqas zêdetir zimanan hûn bizanibin, hun dikarin bi zêdetir kesan re chat bikin û pê re têkilî dayin. Bu, jêhatî’nin tekiliyan pirzimani, bixwebawer’ın Danûstandinan’ı değil. Ew di nav çandên (kültür) cuda wekî pirekê, kopriyekê tevdigerin. Perspektif, alternatif problemlerle ilgili bir yangınla mücadele etmek ve zêdetir in.
JI ALIYÊ BİDESXISTINA KAR’I ÇAĞIRIN
Bu dünyada dünyaya homojen bir ilgi vardı ve dünyada çok fazla zaman vardı. Li hemû welatan gelek ziman skin peyivandin û wexta tu li snow bigerî, zanîna wan zimanan wekî, deri qebûl kirin’i ifade eder.
Yani peyvîna zimanekî earemîn li gorî zimanên ku deri peyivîn bêtir derfetên kar peyda dike. Ji ber ku pir zimanî buyin, avantajlı akademik fırsat dike: Duzimanî bûyin hişmendiya chad, kevneşopî, raman û perspektîfên cihê û fireh diafirîne.
DI FÊRBÛNA ZIMANEKÎ BIYANI
Ew kesên ku bi du zimanan yan pir zimanan dizanin, zimanên din bi hêsanî fêr tabanı: Zanîna pir zimanan di fêrbûna zimanên din de aîkar. Hevûdu xurt’u ji ber ku zanîna zamanında dikin.
Duzimanî altta, ku zarok di perwerdehiyê de bastir bi ser keve. Ew ji aliyê kognitivî (functionên întelektuelî), di xwendin û nivîsandinê de zêdetir jêhatî ne. Ji ber ku zarokekî duzimanî, dema li wêneyek side li tiştekî dinêre, navê wê tiştê yan wêneyê bi du zimanan di mejiyê xwe de depo dike. Ew herdu zimanan wî navî analiz dike, ew wî navî zû hîn basea û êdî ji bir nake.
Piştî van agahdariyên kurt, dixwazim çend tiştan jî, ji bo dê û bavên kurd ku li malê bi zarokên xwe re bi tirkî dipeyivin, bibêjim:
Bu kadar!
Biz kî hemû dê û bavan bêşik hûn jî dixwazin zarokên we di nav ewleyî, xweşî û aramî de mezin bibin û serkeftî bin. Di pêşveçûna zarokan de ziman cîhekî girîng digre, bi taybetî jî zimanê zikmakî. Uzun zamandır seni gördüğüme sevindim. Hûn dizanin ku zarokên we nikarin li mekban bi zimanê xwe yê zikmakî perwerde bibin. Ji ber ku li gor destûra bingehîn ya Tirkiyê û metnên qanûnên navxweyî yên Tirkiyê ji bo astengkirina mafê perwerdeya bi zimanê zikmakî ya Kurdan e. Ya rast di xala 42. ya destûra bingehîn de di beşe bi sernavê mafû erka perwerde û hîndekariyê de wiha tê gotin: “… Ji bilî tirkî tu zimanekî din wek zimanê zikmakî nayê hînkirin û hînbûn. Welatiyên Tirkiyê di saziyên perwerde û hîndekariyê de…..” (4)
Loma divê hûn zarokên xwe li malê fêrî zimanê kurdî bikin.
Ondan kurtulup kurtulamayacağınızı görmek için sabırsızlanıyoruz. Jîngeha malê yek ji faktorên herî girîng ve ku zarok fêrî zimanê dayikê bibe û ji aliyê sosyal de bi pêş bikeve. A kurtî berpirsyariyeka mezin dikevin ser milên we dê û bavan, salmezinanû kal û piran.
Ji bo ko zarokên we fêrî zimanê kurdî bibin, çend tiştên hêsan ku hûn dikarin li malê bikin.
1 – Divê hûn biryarê bidin ku hûnê li malê, li sûkê, li mêvandariyê, li bazarê, li hemû qadên danûstandina sosyal de bi zarokên xwe re deriye bi zimanê kurdî bipeyivin. Hûn dizanin ku dema zarokê we kurdiyeka head for bibe, ew dê li mekbê tirkiyeka head jî fêr bibe. Zarokên ku zimanê xwe yê zikmakî dizanin li gor hevsalên xwe zûtir, bastir û hêsantir zimanê tirkî fêr base. (4)
2 – Dema zarokê/a we bi we re bi tirkî peyivî, hûn bi kurdî bersiva wî/wê bidin. Ji ber ku zimanê zimanê dominant e, tiştekî xwezayî ye ku zarok bi înadî bixwaze bi dê û bavê xwe re bi tirkî biaxive: Lisana xwe teng nekin, beyefendi ku hûn zarokê/a xwe biêşînin, bi sebir guhdariya wî /wê bikin û pê Re bi kurdî bipeyivin. Piştî, zarokê/a jî dest pê bikeû bi we re bi kürdî bipeyive demektir.
3 – Dema zarokê/a we zimanê tirkî û kurdî li nav hev xwe, hûn beyefendisi ku zimanê wî/wê rast bikin, bi kurdiya rast bersiva wê/wî bidin. Piştî ku zarok têra xwe zanyarî civandin, ew dê dê ferqa di nav herdu zimanan de kisif bike û bi têgihîştineka bild, bi xwe biryarê bide ka ew ê: li kû, bi kê re bi kîjan zimanî bipeyive.
4 – Divê dê û bav îmkanên hevdîtinê bi kesên kurdîzanan ra pêk bînin. Rê li ber zarokan xweş bisikletin ku ew bi kesên bi kurdî dizanin re peywendiyê saynin û bi wan re bi kurdî bipeyivin. Zarok chiqas a kurdî ve pir kesan re bipeyive ewqas a zimanê xwe axavtin bo wî/wê spontan basea.
5 – Hêza stranan, kilam û çîrokan û tiştên folklorîk di bidestxistina ziman de nayê înkarkirin. Ji ber ve yekê jî li malê muzîka kurdî guhdarî bike, ku tu dizanî du-sê babetên govendê fêrî zarokê/a xwe bike. Ku tu lîstikên kurdî yên zarokan dizanî bi zarokê/a xwe re bilîze. Wer tê gotin ku li ku derê kêf heye, hînbûna bilez û daîmî jî heye. Yek ji bastirîn rêyên ve yekê bi stranan e. (5)
6 – Her shev li 10 deqiqa keça xwe, lawê xwe fêrî hejmarên kurdî bike (yek, du, sê, çar, pênç, şeş, heft, heşt, neh, deh)
?Her shev li malê 10 deqiqa navên rojan bi kurdî fêr bike (yekşem, duşem, sêşem, çarşem, pênçşem, în, şemî)
?Her eğim 10 dakikaya uygundur.
?Her eğim 10-15 dakika, çîrokeka kurdî ji keça xwe, ji lawê xwe re bêje!
?Ji Keça xwe, Ji Lawê
7- Zimanê kurdî hilbijêre
Çiqas kêm jî be, çiqas li ber me ji bo perwerdeya zimanê kurdî astengan derxin jî, li dibistanê ji bo zarokê/a xwe zimanê kurdî hilbijêre. Konut hilbijartin alîkariya zarokê/a te dike ku xwedî şexsiyet û serbilind be. Ve benzeri.
8- Ji birr neke kî zarokê/a xwe fêrî kurdî bike, temenê zimanê kurdî 60-70 sala dirêj dike.
BELÊ XWENDEVANÊN HÊJA!
Min a new nivîsa kurt xwest ku bala we bikişînim li ser feydeyên fêrbûna zimanê kurdî û awantajên duzimanî buyinê. Zimanê kurdî zimanê me yê dayîk e, em dê çim zarokên xwe ji vî zimanê mehrum bikin. Ji bo xatirê pêşeroja zarokên xwe, ji bo ku zarokên we di jiyana xwe de biserkeftî bin, divê hûn zarokên xwe fêrî zimanê kurdî bikin.
Ez dikarim te piştrast bikim ku roja ku zarokê/a we bi kal û pîrên xwe re bi zimanê wan axivî, him hûn him jî kal û pîrên we hûn ê bi zarokê/a xwe ve serbilind bin.
Zarokên we jî dê bi serbilindiya we bextewar bin û hûn dê hîç pişmanlık nebin ku zarokên we bi zimanê dê û bavên we dipeyivin.
Chavkani:
1 – Språk Tidningen Sverige, AB’deki en gelişmiş uygulamadır.
2 – Sputnik: https://sputniknews.com.tr/20181107/turkiye-ingilizce-dil-yeterliği-education-first-1036039661.html
3 – İki dilli / Çok dilli bir çocuğu aile dilini konuşmaya nasıl motive edebiliriz?
4 – Türkiye’de Ana Dilde Eğitim Sorunu: Zorluklar, Deneyimler ve İki Dilli Eğitim Modeli Önerileri.
5 – Språkligt, Vad pêverkar ahırları geniş ve kapalı.
6 – Facebook Remzî Kerim 21 Ekim 2023.
Bu yazının Türkçe versiyonunu buradan okuyabilirsiniz.
